خانووبەرە، خاوەنخانوو و مڵک

گرێبەستی کرێ ڕێکەوتنێکی یاسایی پابەندکەرە کە بەکرێدەر بەڵێن دەدات مافی بەکارهێنانی موڵکێک بە کرێچی بدات لە بەرامبەر پێدانی ئەو بڕە پارەیەی کە لەسەری ڕێککەوتوون.

هیچ فۆڕمێکی مەرجی نییە بۆ گرێبەستی کرێ. بەم شێوەیە گرێبەستی کرێ دەتوانرێت بە شێوەی زارەکی یان نووسراو دروست بکرێت و فۆڕمی گرێبەستەکە لە دژی هیچ لایەنێک بەکارناهێنرێت. بەڵام بەو پێیەی گرێبەستێکی نووسراو دەتوانرێت وەک بەڵگە بەکاربهێنرێت یان لە ئەگەری ناکۆکیدا ئاماژەی پێبدرێت، بۆ تۆ سوودی زیاتری دەبێت کە گرێبەستەکە بە نووسراو ئەنجام بدەیت.

زۆرجار گرێبەستی کرێ دوو بەشە: مەرج و ڕێسای گشتی و تایبەت. ئەم بەشانە ڕەوا و کاریگەر دەبن مەگەر پابەند نەبن بە بڕگە ناچارییەکانی یاسای پەیوەندیدار. 

جگە لەوەش گرنگە گرێبەستی کرێ وردەکارییەکانی ناسنامەی لایەنەکان (بەکرێدەر و کرێچی)، ناونیشانی شوێنەکە، بەرواری دەستپێکردن و ماوەی کارکردن، بڕی ڕێککەوتنی کرێ، شێوازی پارەدان، ئامانجی دیاریکراوی بەکارهێنان، باری جەستەیی شوێنەکە، ئامێرە جێگیرەکان (ئەگەر هەبن)، و بڕی پارەی زەمانەت. خستنەڕووی ئەم ماددانە بە نووسراوێکی گشتی گرنگییەکی زۆری دەبێت لە ئەگەری هەر ناکۆکییەک.

هیچ مەرجێک نییە بۆ تەزدیقکردنی گرێبەستی کرێ؛ بەڵام، ئەو لایەنانەی کە دەیانەوێت بەهای بەڵگەی گرێبەستەکە بەهێز بکەن و خۆیان لە هەر لەدەستدانی مافێک بەدوور بگرن لە ئەگەری ناکۆکیدا، دەتوانن تەزدیقی گرێبەستەکە ئەنجامبدەن. هەروەها تکایە ئاگاداربن کە پێویستە باجی مۆر بدەیت، کە لەسەر بەهای گشتی کۆی کرێی خانووەکە حیسابی بۆ دەکرێت، ئەگەر گرێبەستی کرێی خانووەکەت تەزدیق کرد.

نوسینگەی خانووبەرە کەسێکی پسپۆڕی مۆڵەتپێدراوە کە کاردەکات بۆ ئاسانکاری مامەڵەی کرێ یان فرۆشتنی خانووبەرە. لە چوارچێوەی گرێبەستی کرێدا، بریکاری خانووبەرە وەک ناوەندێک لە نێوان بەکرێدەر و کرێچیدا کاردەکات. 

ئەگەر کرێچی خزمەتگوزارییەک لە بریکاری خانووبەرە وەربگرێت بۆ جێبەجێکردنی گرێبەستی کرێ، بریکارەکە مافی وەرگرتنی بڕەپارەیەکە (عمولە) یان کرێی بریکار دەبێت کە ناتوانێت لە مانگێک زیاتر بێت لە بڕی کرێی ڕێککەوتن. تکایە ئاگاداربن کە کرێی بریکار تەنها یەکجاردەدریت.

بەپێی یاسای کارپێکراوی ئێستا لە تورکیا، ئەگەر کرێی مانگانە ٥٠٠ تەلە یان زیاتر بێت، دەبێت کرێی خانووەکە لە ڕێگەی حەواڵەی بانکییەوە بدەیت. لەگەڵ تەواوبوونی هەر حەواڵەیەکی بانکی، بەیاننامەیەکی بانکیتان پێدەدرێت. لە بەرژەوەندی ئێوەدایە کە ئەم بەیاننامە بانکییانە بهێڵیتەوە لەلای خۆت بۆبەکارهێنانیان لە ئەگەری ڕوودانی هەر ناکۆکییەک. 

بۆ پێدانی کرێی خانووەکە لە خوار ٥٠٠ تەلە، بۆ تۆ سوودی دەبێت کە پسوڵەی دانپێنانی واژۆکراو لە بەکرێدەرەوە بەدەستبهێنیت.

ئەگەر لە گرێبەستی کرێدا بەرواری پارەدانت دیاری نەکردبێت، بەپێی بەکارهێنان یان پەیڕەوکردنی نەریتی، کرێی خانووەکە دەبێت و پێویستە لە ماوەی ٣ ڕۆژی یەکەمی هەر مانگێکدا بدرێت بە بەکرێدەر.

لەوانەیە لە کاتی نوێکردنەوەی مەرجەکانی کرێدا زیادبوونی کرێ هەبێت. بەڵام ئەم زیادبوونە ناتوانێت لە ڕێژەی بەرزبوونەوەی پێوەرەکانی نرخی کڕیارانی تورکیا (کە بە ‘TÜFE’ ناسراوە) لە ماوەی پێشووی کرێ زیاتر بێت.

پارەی زەمانەت جۆرێکە لە گەرەنتی بۆ بەکرێدەر بۆ دابینکردنی زیانەکانی موڵک یان ئامێرە جێگیرەکان یان کرێی نەدراو. ئەگەر گرێبەستی کرێی خانووەکەت بڕگەیەکی لەسەر پارەی زەمانەت لەخۆگرتبێت، ئەوا بە شێوەیەکی یاسایی ناتوانرێت لە کرێی سێ مانگ زیاتر بێت. 

دوای هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەکە یان ئەگەر بچیتە دەرەوە، مافی وەرگرتنەوەی پارەی زەمانەتەکەت هەیە بە مەرجێک هیچ زیانێک بە موڵکی کرێدراو یان کرێی نەدراو نەبێت.

کۆمەڵێک بابەتی گرنگ هەیە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت لە کاتی بەکرێگرتنی شوقە یان خانوو. پێش هەموو شتێک گرنگە دڵنیا بیت لەوەی کە ئەو کەسەی لەگەڵیدا گفتوگۆ دەکەیت بۆ جێبەجێکردنی گرێبەستەکە، بەکرێدەر یان بریکاری ڕێگەپێدراوی بەکرێدەربێت. بۆ ئەم مەبەستەدەتوانیت داوای بینینی بەڵگەنامەی تایبەتمەندی بکەیت. هەروەها پێویستە دڵنیا بیت لەوەی کە ئەو ناونیشانەی لە گرێبەستەکەدا ئاماژەی پێکراوە، ناونیشانی ڕاستەقینەی ئەو شوێنەیە کە بەنیازی بەکرێیبگریت.

جگە لەوەش، دەبێت دڵنیا بیت لەوەی کە بڕگە گرنگەکانی گرێبەستەکە ڕەنگدانەوەی ڕێککەوتنەکەتە. لەوانە بڕی کرێ، ڕێژەی زیادکردن، بەروار و شێوازی پارەدان، بڕی پارەی زەمانەت، هەر مەرجێکی دیاریکراو بۆ گەڕاندنەوەی پارەی زەمانەت، باری جەستەیی شوێنەکە لە کاتی کرێدان، و لیستی ئامێرە جێگیرەکان. لە کۆتاییدا هەموو لاپەڕەکانی گرێبەستی کرێ دەبێت لەلایەن هەردوو لایەنەوە واژۆ بکرێت بۆ ئەوەی جێبەجێ بکرێت.

کاتێک گرێبەستەکەت جێبەجێ کرد، پێویستە خزمەتگوزارییەکان بگوازیتەوە بۆسەرناوی خۆت. هەروەها ئاگاداربن کە پێویستە لە ماوەی ٢٠ ڕۆژدا گۆڕینی ناونیشانەکەت لە بەشی ژمارەی دانیشتووان و تۆماری شارستانی ئاگاداربکەیتەوە. بۆ ئەوەی ڕێکاری ئاگادارکردنەوەکە تەواو بکەیت، پێویستە بەڵگەنامەیەکی ناسنامەی ڕەوا و نوسخەیەک لە گرێبەستی کرێی خانووەکەت پێشکەش بکەیت. هەروەها پێویستە ئاگادارکردنەوەیەکی تر بدەیت بە بەڕێوەبەرایەتی بەڕێوەبردنی کۆچبەری پارێزگا.

بەڵگەنامەی “numarataj” ژمارەدان بەڵگەنامەیەکە کە لەلایەن شارەوانییەکانەوە بۆ هەر بینایەک لە سنووری شارەوانییەکان دەردەچێت. زانیاری ناونیشان و بەڵگەنامەی تایبەتمەندی تایبەت بە شوێنی نیشتەجێبوونەکە لەخۆدەگرێت و ڕێگە دەدات بیناکە لە بنکەی ناونیشانی نیشتمانیدا بناسرێتەوە. ئەگەر دەسەڵاتدارانی بەشی ژمارەی دانیشتووان و تۆماری شارستانی دوای واژۆکردنی گرێبەستی بەکرێدان داوای ئەوەت لێ بکەن ئەم بەڵگەنامەیە پێشکەش بکەیت، ئەمە لەوانەیە بەو مانایە بێت کە بیناکە لە بنکەدراوەی نیشتمانیی پێشوودا تۆمار نەکراوە. لەم حاڵەتەدا پێویستە بە گرێبەستی کرێی خانووەکەت داواکاری پێشکەش بە بەشی پەیوەندیدار لەو شارەوانییەی کە بیناکەی لێیە یان داوا لە خاوەن خانووەکەت بکەیت کە ئەو کارە بکات. ئەو کەسانەی کە لە شوێنی نیشتەجێبووندا دەژین کە لە بنکەدراوەی ناونیشانی نیشتمانیدا تۆمار نەکراون، لەوانەیە کێشەیان هەبێت لە دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانی وەک کارەبا، ئاو، گەرمکەرەوە و ئینتەرنێت.

بەکرێدەرەکەت بەرپرسیار دەبێت لە تێچووی چاککردنەوەکان کە لە دەرەوەی بەکارهێنانی ڕۆژانەی موڵکەکە ڕوودەدات (وەک گۆڕینی ئامێرە کۆنەکان). بەڵام ئەوە ئەرکی تۆ دەبێت کە پارەی چاککردنەوەکان بدەیت کە لە ئەنجامی بەکارهێنانی ڕۆژانەوە دروست دەبن.

چاککردنەوەی بیناکە لەوانەش چاککردنەوەی سەقف یان ژووری بۆیلەر یان تێچووی بۆیاخکردنی بیناکە دەبێت لەلایەن بەکرێدەرەوە بدرێت. بەڵام تۆ بەرپرسیار دەبیت لە خەرجییە باوەکان وەک کرێی خزمەتگوزارییەکانی پاسەوانەکان، پاککردنەوە، و تێچووی باوی تر لەوانەش تێچووی ئاو و کارەبای.

بەرپرسیارێتییە سەرەکییەکانتان بریتین لە پێدانی کرێ لە کاتی خۆیدا، بەکارهێنانی موڵکی بەکرێگیراو بە وریاییەوە، و پارەدانی پاککردنەوە و چاککردنەوەی سەرەتایی. پێویستە خۆت بەدوور بگرێت لە گۆڕانکاری یان نۆژەنکردنەوەی بەرچاو لە موڵکەکەدا بەبێ ڕەزامەندی ڕوونی بەکرێدەر. لە کۆتاییدا، ئەگەر تووشی هەر کێشەیەک بوویت کە ناتوانرێت بگەڕێنرێتەوە بۆ تۆ، بەڵام ئەگەری کەمبوونەوە یان کاریگەری لەسەر بەهای موڵکەکە هەبێت، ئەوە بەرپرسیارێتی تۆیە کە بەبێ دواکەوتن بەکرێدەر ئاگادار بکەیتەوە.

مەگەر لە گرێبەستەکەدا بە پێچەوانەوە ڕێککەوتبێت یان لە یاسادا دیاری نەکرابێت، بەکرێدەر بەرپرسیارە لە پێدانی بیمەی موڵکی ناچاری و باج و پابەندبوونە هاوشێوەکانی. بەڵام پێدانی باجی پاکوخاوێنی لە ژێر بەرپرسیارێتی کرێچیدایە. بۆ زانیاری ورد لەسەر بڕە پارە و شێوازی پێدانی ئەم باجە، دەتوانن پەیوەندی بەو شارەوانییەوە بکەن کە موڵکی بەکرێگیراوتان تێیدا بەکرێگرتووە.

جگە لەوەش کرێچی ئەرکی ئەوەی لەسەرە کە بە ڕێزەوە مامەڵە لەگەڵ دراوسێکانیدا بکات. لە کۆتاییدا، بەکرێدانی لاوەکی خانووەکە یان ڕادەستکردنی گرێبەستی کرێ بەبێ مۆڵەتی نووسراوی بەکرێدەر بەپێی یاسای تورکیا قەدەغەیە. 

لە ئەگەری ناکۆکیدا، گرنگە هەوڵ بدرێت ناکۆکییەکە بە شێوەیەکی دۆستانە یەکلایی بکرێتەوە. بەڵام ئەگەر ناکۆکییەکە پێویستی بە ڕێکاری جێبەجێکردن هەبوو، دەتوانیت داواکارییەک پێشکەش بە پۆلیس یان داواکاری گشتی بکەیت و سکاڵا تۆمار بکەیت. بۆ نموونە تۆ مافی پێشێلنەکردنی شوێنی نیشتەجێبوونت هەیە. ئەمەش بەو مانایەیە کە نابێت کەس بەبێ ڕەزامەندی تۆ بچێتە ناو شوێنی نیشتەجێبوونەکەتەوە و تۆ مافی ئەوەت هەیە لە هەر کاتێکدا ڕەزامەندی خۆت بکێشیتەوە. 

ئەگەر تۆ پێت وایە کە بەکرێدەرەکەت بە پێشێلکردنی پابەندبوونەکانی گرێبەست مامەڵە دەکات و تۆ نەتتوانیوە بگەیتە یەکلاییکردنەوەی دۆستانە، ئەوا بژاردەی تۆمارکردنی سکاڵات هەیە لەبەردەم دادگای کارامە. لەوانەیە لەم پرۆسەیەدا ڕاوێژکاری یاسایی یان نوێنەرایەتی یاسایی وەربگریت. ئەگەر دەتەوێت ئەوە بکەیت، تکایە لەبیرت بێت کە پێویستە پارەی پارێزەر و کرێی دادگا بدەیت. 

بەڵام ئەگەر توانای گرتنی پارێزەرت نەبوو، دەتوانیت پەیوەندی بە سەندیکای پارێزەرانی ئەو پارێزگایەوە بکەیت کە تۆمارت کردووە و داوای یارمەتی یاسایی بکەیت. کۆمەڵەی پارێزەران بریتییە لە دەستەی گشتی پیشەیی پارێزەران. لە ژێر هەر کۆمەڵەیەکی پارێزەران، نووسینگەیەکی یارمەتی یاسایی هەیە کە دامەزراوە بۆ پێشکەشکردنی یارمەتی یاسایی و خزمەتگوزاری هاوکاری بێبەرامبەر بۆ ئەو کەسانەی کە توانای دابینکردنی پارەی پارێزەر و دادگایان نییە. هەموو ئەو کەسانەی کە داوای پاراستنی نێودەوڵەتی دەکەن، ئەو کەسانەی کە پێگەی پاراستنی نێودەوڵەتییان هەیە، ئەو کەسانەی لە ژێر پاراستنی کاتیدان و هەروەها کەسانی بێ وڵات مافی ئەوەیان هەیە لە خزمەتگوزارییەکانی نووسینگەکانی یارمەتی یاسایی لە تورکیا سوودمەند بن. بەڵام پێویستە داواکارییەک پێشکەش بکەیت و چەندین بەڵگەنامە پێشکەش بکەیت کە ڕوونکردنەوە و/یان  بۆ سەلماندنی داواکارییەکەت. بۆ زانیاری ورد پەیوەندی بکەن بە سەندیکای پارێزەرانی ناوخۆیی لەو پارێزگایەی کە ناوت تۆمار کراوە.

ئەگەر دەتەوێت شوێنێک بۆ مەبەستی بازرگانی بەکرێ بگریت، پێویستە ژمارەی ناسنامەی باج بەدەستبهێنیت. ئەگەر بەکرێدەر/خاوەندار کەسێکی ئاسای بێت، هەروەها پێویستە باجی داهات بدەیت.

بۆ زانیاری ورد لەسەر ئەو وڵاتانەی کە هاووڵاتییان دەتوانن موڵک و ماڵی خۆیان بکڕن یان مافی سنووردار لە تورکیا بەدەست بهێنن، دەتوانن ڕاوێژ بە باڵیۆزخانەکان یان کونسوڵخانەکانی تورکیا بکەن لە دەرەوەی وڵات، وەزارەتی دەرەوە لە سەر بە بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆماری زەوی و تاپۆ یان بەڕێوەبەرایەتییەکانی تۆماری زەوی.

کۆمەڵێک پرسی گرنگ هەیە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن پێش کڕینی موڵک. سەرەتا و پێش هەموو شتێک گرنگە دڵنیا بیت لەوەی ئەو کەسەی کە گفتوگۆی لەگەڵدا دەکەیت بۆ جێبەجێکردنی گرێبەستی فرۆشتنی خانووبەرە خاوەنی یاساییە یان بریکاری ڕێگەپێدراوە. جگە لەوەش دەبێت بزانیت ئایا هیچ سنووردارکردنێک هەیە کە ڕێگری لە فرۆشتنی موڵکەکە بکات. 

خاوەنی یاسایی موڵکەکە پێویستە نوسخەیەکی تۆماری فەرمی تابلۆی تایبەتمەندی بە بەرواری ئەم دواییە بدات بە کڕیار. ئەمەش ڕێگەت پێدەدات بزانیت ئایا هیچ سنوورداریەتیەک بۆ موڵکەکە هەیە یان نا. وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، گرنگە ئەم نوسخەیە تازە بێت چونکە ڕەوایی تۆماری بەڵگەنامەی تایبەتمەندی تەنها لە کاتی دەرکردنیدا سنووردارە. بۆیە زۆر گرنگە مامەڵەی فرۆشتنی خانووبەرە لە بەڕێوەبەرایەتی تۆماری زەوی ئەنجام بدرێت. 

هەروەک چۆن هاوڵاتیان کرێی بەڵگەنامەی تایبەتمەندی دەدەن، بیانیەکانیش هەروەها پێویستە کرێی بەڵگەنامە بدەن. جگە لەوەش کۆمەڵێک باج هەیە، لەوانە باجی خانووبەرە، کە دەبێت خاوەنەکەی لە ئەستۆی بگرێت. لە کۆتاییدا، هەروەها پێویستە بیانییەکان پابەندبن بە پلانەکانی بیمەی موڵک و ماڵی ناچاری.

ئەگەر بەڵگەنامەی ناسنامەیی دروستت هەیە کە لەلایەن سەرۆکایەتی بەڕێوەبردنی کۆچەوە دەرچووە، دەتوانیت ئۆتۆمبێلێک لە تورکیا بکڕیت. هەرکەسێک بیەوێت ئۆتۆمبێل لێبخوڕێت لە تورکیا دەبێت مۆڵەتی شۆفێری کارا هەبێت. 

هەروەها دەتوانیت مۆڵەتی شۆفێری بەکاربهێنیت کە لە وڵاتێکی دیکەی ناو تورکیا دەرچووە لە بەرواری چوونە ناو تورکیاوە. بەڵام دوای ٦ مانگ دەبێت مۆڵەتەکەت بگۆڕیت بۆ تورکی بە پێشکەشکردنی داواکاری بۆ بەشی تۆماری گواستنەوە. لەم داواکارییەدا، جگە لەو مۆڵەتەی شۆفێری کە لە وڵاتی خۆتدا دەرچووە، ڕەنگە داوات لێ بکرێت بەڵگەنامەی دیکەش پێشکەش بکەیت. بۆ زانیاری وردتر پەیوەندی بکەن بە بەشی تۆماری گواستنەوەی ناوخۆیی سەر بە بەڕێوەبەرایەتییەکانی ئاسایشی پارێزگاکان. 

تکایە ئەوەت لەبەرچاو بێت کە لە داواکارییەکەتدا بۆ گۆڕینی مۆڵەتەکەت، هەروەها پێویستە بەڵگەنامەی ناسنامەی دروست پێشکەش بکەیت کە ناسنامەی بیانیەو بە ژمارەی ‘٩٩’ دەست پێدەکات و لەلایەن سەرۆکایەتی بەڕێوەبردنی کۆچەوە دەرچووە. هەروەها پێویستە ناوت تۆمار بکەیت لە قوتابخانەی شۆفێری ڕێگەپێدراو و لە هەردوو تاقیکردنەوەی نەزەڕی و عەمەلی دەربچیت.

لە کۆتاییدا، خاوەن ئۆتۆمبێلەکان لە تورکیاش پابەندن بە پێدانی باج و پابەندبوون بە پلانەکانی بیمەی ناچاری.